Konstrukcja kolan pozwala człowiekowi cieszyć się nie tylko chodzeniem, ale jeśli żyje zdrowo, kolana służą mu dobrze aż do późnej starości. Choroby cywilizacyjne: nadwaga, brak ruchu, urazy i uszkodzenia, powodują jednak, że kolana odmawiają posłuszeństwa.

Człowiek, który prowadzi siedzący tryb życia, wykonuje każdego dnia ok. 1,5 tys. ruchów nogą, aktywny – ok. 10 tys., a sportowcy – jeszcze więcej. Nasze kolana używane są i obciążane w bardzo różny sposób, co oznacza, że starzeją się w indywidualnym tempie.

Zmiany zwyrodnieniowe są zjawiskiem naturalnym, wynikającym z procesu zużywania się organizmu. Dotyczą one wszystkich narządów i układów, ale wśród stawów kończyn dolnych to właśnie kolana narażone są w pierwszej kolejności na zbyt wczesne wywiązanie się procesu zwyrodnieniowego. Wynika to nie tylko z ich skomplikowanej biomechaniki, ale także z pewnego błędu ewolucyjnego. Nasi przodkowie przyjęli bowiem postawę pionową na etapie, gdy ich stawy kolanowe nie były do tego całkowicie przygotowane. Poza tym człowiek jest jedynym ssakiem, który w pełni prostuje kolana podczas chodu lub biegu.

Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego – gonartroza – jest obecnie jedną z najczęściej występujących chorób degeneracyjnych narządu ruchu. W tym niechlubnym rankingu zajmuje drugie miejsce – tuż po chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa. Do niedawna gonartroza była domeną osób powyżej 50. r.ż., a zwłaszcza kobiet (ok. 60% wszystkich przypadków). Lekarze wskazują jednak, że obecnie diagnozowana jest ona u osób coraz młodszych, nawet młodzieży.

Zegarmistrzowski mechanizm

Staw kolanowy, którego szerokość wynosi ok. 11-12 cm, jest największym stawem w całym organizmie człowieka. Jego funkcja jest równie ważna. To on decyduje o prawidłowych ruchach kończyn dolnych i całego narządu ruchu. Kolano jest jednym z najbardziej złożonych stawów – zarówno w budowie, jak i funkcji biomechanicznej. Dzięki niemu możliwe jest nie tylko zginanie i prostowanie nogi, ale też – w zgięciu – ruchy rotacyjne podudzia względem uda.

W stawie kolanowym łączą się kości: udowa, piszczelowa oraz rzepka. Powierzchnie stawowe kości udowej są wypukłe, a piszczeli płaskie. Pomiędzy nimi znajdują się dwie tzw. łąkotki – przyśrodkowa po wewnętrznej i boczna po zewnętrznej stronie stawu. Zbudowane są one z twardej, ale jednocześnie elastycznej i odpornej na urazy chrząstki. Ich zadaniem jest ograniczenie ruchów rotacyjnych w kolanie i przenoszenie obciążeń między kością udową a piszczelową.

Z przodu, pomiędzy powierzchniami stawowymi kości udowej, znajduje się rzepka (spłaszczona, trójkątna kość z zaokrąglonymi brzegami). Razem z owymi powierzchniami tworzy tzw. staw rzepkowo-udowy. To właśnie rzepka ułatwia wyprostowanie kolana przez mięsień czworogłowy uda. Rzepka jest też jednocześnie przednim elementem tzw. aparatu torebkowo-więzadłowego kolana. Każdy nasz staw jest bowiem otoczony specjalną błoną, nazywaną torebką stawową, która jest wzmocniona kilkoma więzadłami.

Częścią specyficzną tylko dla stawu kolanowego są dodatkowe więzadła, tzw. krzyżowe – przednie i tylne. Łączą one kość udową z piszczelową, w samym środku stawu, a ich zadaniem jest ograniczenie nadmiernych ruchów do przodu i do tyłu kości udowej względem piszczeli.

Najważniejszym elementem anatomicznym stabilizującym staw kolanowy są jednak nie więzadła, ale mięśnie uda i podudzia. Zdaniem specjalistów, nawet jeśli więzadła są już rozciągnięte, słabe, to dobre, mocne mięśnie wystarczą, aby kolano funkcjonowało w sposób wystarczający do normalnego życia.

Początek kłopotów

Kości tworzące każdy staw – także kolanowy – pokryte są warstwą lśniącej, gładkiej chrząstki stawowej, tzw. szklistej. Jest ona wytrzymała, odporna na tarcie i sprężysta, dzięki czemu łatwo i prawidłowo odkształca się pod wpływem obciążeń przenoszonych w czasie ruchów stawu. Z wiekiem chrząstka zmienia jednak swój kolor na żółtawy, traci cenną giętkość i może stawać się coraz cieńsza.

Ponieważ chrząstka nie jest ani unerwiona, ani nie ma naczyń krwionośnych, jej regeneracja lub odbudowa jest bardzo trudna. Jest odżywiana jedynie przez tzw. maź stawową wytwarzaną przez wyścielającą jamę stawową błonę maziową. Maź pełni rolę pewnego rodzaju smaru ułatwiającego płynne i bezbolesne ruchy stawu.

Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego zaczyna się właśnie od powolnego ścierania się chrząstki. Mechanizm powstawania gonartrozy może być dwojaki. W pierwszym przypadku może zacząć się od zmian przeciążeniowych tylnej powierzchni rzepki, która podczas zginania i prostowania kolana narażona jest na silny ucisk. Zmieniona chorobowo powierzchnia rzepki przestaje pasować kształtem do łożyska, w którym się znajduje i nieprawidłowo porusza się w trakcie zginania stawu. To wywołuje ból, głównie przy wchodzeniu na schody, a także przy wstawaniu (np. z krzesła, niskich kanap, foteli), a także – choć rzadko – charakterystyczny dźwięk klekotania, przeskakiwania. Mówimy wtedy o tzw. konflikcie rzepkowo-udowym.

Drugi przypadek to tzw. konflikt udowo-piszczelowy, gdy pierwotną zmianą jest uszkodzenie któregoś z więzadeł lub jednej z łąkotek (najczęściej przyśrodkowej), co powoduje nieprawidłowe i nierównomierne obciążanie powierzchni stawowych. Przy tego rodzaju uszkodzeniu dolegliwości bólowe pojawiają się podczas stania, schodzenia ze schodów, a zwłaszcza w trakcie długotrwałego marszu. Przy zaawansowanej chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego bardzo często zdarza się, że oba opisane konflikty istnieją jednocześnie, a spowodowane są nierozpoznanym uszkodzeniem łąkotki albo wiązadła.